Wpisy Bieszczadów na listę UNESCO dotyczą dwóch odrębnych kategorii dziedzictwa: przyrodniczej – pierwotnych lasów bukowych w obrębie Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz kulturowej – wybranych drewnianych cerkwi regionu. Oba typy obiektów od dawna objęte są formalną ochroną; decyzje UNESCO przywołują ich znaczenie w szerszym, europejskim kontekście i wskazują na konieczność dalszej dbałości o zachowanie ich walorów.
Lasy bukowe na liście UNESCO
28 lipca 2021 roku fragmenty bukowych drzewostanów Bieszczadzkiego Parku Narodowego zostały włączone do seryjnego wpisu UNESCO pod tytułem „Pradawne i pierwotne lasy bukowe Karpat i innych regionów Europy”. Wpis ten obejmuje w tej chwili 93 części składowe położone w 18 krajach Europy; wśród tych części znajdują się także cztery odrębne obszary bieszczadzkich buczyn. Zgodnie z danymi nominacyjnymi, fragmenty lasów bukowych w BdPN ujęte we wniosku mają łączną powierzchnię 3 472 ha, co stanowi około 11% powierzchni Parku. Są to drzewostany o najwyższej ocenionej naturalności. Fragmenty położone w najbardziej niedostępnych zakątkach Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Zwykle są to drzewostany zróżnicowane wiekowo, w których dominują drzewa przekraczające 140 lat, najstarszy zbadany buk na tym terenie liczy ponad 360 lat.
Włączenie fragmentów Bieszczad do wpisu UNESCO nie zmieniło ich statusu ochronnego. Wymienione drzewostany były i pozostają objęte ścisłą ochroną, a pozostałe lasy Parku pełnią rolę strefy buforowej.
Lokalizacja i zakres fragmentów pierwotnych lasów
Wartość nominowanych fragmentów opiera się na szczegółowej waloryzacji, która uwzględnia między innymi: skład gatunkowy i strukturę drzewostanów, ilość martwego drewna oraz obecność dróg i innych śladów dawnej gospodarki leśnej. W wyniku tej waloryzacji wskazano, iż lasy o charakterze puszczańskim zachowały się fragmentarycznie i zajmują — wedle różnych szacunków inwentaryzacyjnych — około 10% powierzchni leśnej Bieszczadzkiego Parku Narodowego, większe fragmenty o charakterze pierwotnym (powyżej 100 ha) zostały objęte wnioskiem nominacyjnym. Największe kompleksy tworzą one w źródliskowych partiach potoku Górna Solinka (obszar dawnych rezerwatów „U źródeł Solinki” i „Wetlina”), na północno - zachodnim krańcu Parku (dawny rezerwat „Puszcza Bieszczadzka nad Sanem”), w górnych partiach dolin potoków: Hylaty, Wołosatka i Terebowiec oraz najwyższych podpołoninowych partiach.
Drewniane cerkwie: Smolnik i Turzańsk
Obok wartości przyrodniczych Bieszczady są także miejscem istotnych zabytków drewnianej architektury sakralnej. Dwie cerkwie – w Smolniku i Turzańsku – zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO 21 czerwca 2013 roku, w grupie szesnastu drewnianych cerkwi regionu karpackiego z Polski i Ukrainy. Obie świątynie są również elementami podkarpackiego Szlaku Architektury Drewnianej. Poniżej zebrano udostępnione informacje o historii i stanie technicznym tych obiektów.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Smolniku
Informacje źródłowe wskazują, iż w Smolniku funkcjonowała świątynia sakralna już od wczesnego okresu istnienia miejscowości. Wzmiankę o cerkwi odnotowano w rejestrze poborowym ziemi sanockiej w 1589 roku; przypuszcza się, iż pierwsza drewniana świątynia mogła powstać po roku 1530. W kolejnych wiekach obiekt ulegał zniszczeniom i odbudowom: druga znana cerkiew pochodziła z 1602 roku i została spalona w październiku 1672 roku – najprawdopodobniej w wyniku najazdu. Nowe świątynie powstawały następnie w innych lokalizacjach.
https://wbieszczady.pl/atrakcje-turystyczne/cerkiew-w-smolniku-nad-sanem-dziedzictwo-unesco-w-bieszczadach/1ZvscL28CO7EDBAhhPUnBudowa świątyni, która stoi obecnie, zakończyła się oficjalnie 1 sierpnia 1791 roku. Wyposażenie ze starszej świątyni przeniesiono do nowej budowli. Pierwszym proboszczem nowej cerkwi był Daniel Hryniewiecki. W 1921 roku przeprowadzono pierwszy gruntowny remont, wymieniając między innymi pokrycie dachu z gontu na blachę oraz odnawiając ikonostas. Po 1951 roku cerkiew została opuszczona, przez pewien czas użytkowano ją jako magazyn, a obiekt i przyległy cmentarz doświadczyły dewastacji. W 1969 roku kościół został wpisany do rejestru zabytków, co umożliwiło późniejsze prace konserwatorskie. W kolejnych dekadach obiekt był adaptowany do potrzeb rzymskokatolickich. Formalnie przekazany parafii rzymskokatolickiej w 1974 roku. Generalny remont świątyni przeprowadzono w latach 2004–2005, a w 2009 roku podjęto prace konserwatorskie przy polichromii ściennej i w kopule prezbiterium oraz dokonano aranżacji prezbiterium.
Fot. Marek Jurek
Cerkiew w Smolniku reprezentuje typ bojkowski i jest – jak podają źródła – jedynym zachowanym tego typu obiektem sakralnym w Bieszczadach oraz jednym z trzech w kraju. Wpis na listę UNESCO w 2013 roku podkreślił znaczenie świątyni jako elementu kulturowego dziedzictwa karpackiego.
Cerkiew św. Michała Archanioła w Turzańsku
Cerkiew w Turzańsku jest obiektem łemkowskim, powstawała w latach 1801–1803. W połowie XIX wieku (1836) rozbudowano budowlę o przedsionek i zakrystię; późniejsze prace remontowe odnotowano w latach 1896 i 1913, obejmując między innymi wzmocnienia dachu i inne prace utrzymaniowe. W okresie powojennym, po wysiedleniach ludności ukraińskiej (akcja „Wisła”), budynek był wykorzystywany przez katolików obrządku łacińskiego. W latach 1947–1961 użytkowanie było zmienne, a w 1961 roku budynek został choćby zaplombowany przez władze. W 1963 roku cerkiew zwrócono do użytkowania prawosławnemu zgromadzeniu, które pozostaje jej gospodarzem.
Świątynia charakteryzuje się typową dla regionu konstrukcją zrębową i układem trójdzielnym. Nad nawą, prezbiterium i babińcem znajdują się kopuły namiotowe, elewacje szalowane są deskami. Nad bryłą stoją trzy (lub, wedle niektórych opisów, pięć) niewielkich wieżyczek z baniastymi hełmami, nawiązujących do tradycji łacińskich i lokalnej stylistyki. Wnętrze zawiera między innymi polichromię i ikonostas z końca XIX wieku (autorstwa Josypa Bukowczyka), zachowały się też chorągwie procesyjne oraz inne elementy wyposażenia liturgicznego. Dzwonnica w pobliżu świątyni pochodzi z 1817 roku.
https://wbieszczady.pl/aktualnosci/ma-ponad-235-lat-i-jest-najstarsza-w-bieszczadach-stanowi-bardzo-wazny-punkt-zdjecia-wideo/0C2P7fwoTw2vk3dHnwxcCerkiew w Turzańsku została wpisana do rejestru zabytków w 1985 roku, a w 2013 roku włączono ją do listy światowego dziedzictwa UNESCO wraz z innymi karpackimi cerkwiami drewnianymi. Obiekt jest częścią podkarpackiego Szlaku Architektury Drewnianej i pozostaje przedmiotem prac konserwatorskich i renowacyjnych w kolejnych latach.
Konsekwencje ochronne i praktyka zarządzania
Zarówno wpis lasów bukowych, jak i wpis cerkwi drewnianych mają przede wszystkim charakter dokumentacyjny i symboliczny – wskazują na wyjątkowe wartości przyrodnicze i kulturowe tego fragmentu kraju. Wpisy te nie zmieniły istniejącego, krajowego statusu ochronnego obiektów: wiele z wyróżnionych lasów było chronionych formalnie już od lat 50. i 70. XX wieku, a cerkwie pozostawały wpisane do rejestrów zabytków i objęte pracami konserwatorskimi.
W przypadku bukowych drzewostanów nominacja opierała się na wynikach wieloaspektowej waloryzacji i inwentaryzacji, która wytypowała fragmenty o najwyższej naturalności. Dla cerkwi wpis oznaczał także włączenie ich do szerokiego kontekstu europejskiego i krajowych programów ochrony zabytków oraz ich promocję jako elementów dziedzictwa kulturowego regionu.
