Dzień Płacenia Gotówką: 16 sierpnia czy codziennie?

„Zamiast śledzić obywatela, wystarczy przejrzeć zapis bankowy jego wydatków. jeżeli wydaje, to znaczy, iż żyje. jeżeli żyje, musi wydawać, brocząc punktami jak ranny zwierz, dopóki wszystkie z niego nie wyciekną” – pisał Janusz A. Zajdel w kultowej powieści „Limes inferior” z 1982 roku. Książki Zajdla to lektura obowiązkowa dla obywateli walczących o prawo do wyboru: gotówką czy kartą. Obywateli walczących z patologiami Polski Bezgotówkowej i wykluczeniem gotówkowym. Obywateli, którzy chcą żyć w świecie ludzi, a nie w świecie maszyn.

16 sierpnia to wyjątkowa data. To Dzień Płacenia Gotówką, zainicjowany przez nas, Instytut Spraw Obywatelskich wspólnie z ESG PRO Sp. z o.o. W 2025 roku świętujemy go po raz czwarty. To dzień, w którym przypominamy, jak ważna jest gotówka dla naszej wolności i dla sprawiedliwości społecznej.

Datę wybraliśmy nieprzypadkowo.

16 sierpnia 1794 roku, w czasie powstania kościuszkowskiego, do obiegu w Warszawie trafiły pierwsze polskie pieniądze papierowe.

Rada Najwyższa Narodowa podjęła taką decyzję, ponieważ walka o niepodległość wymagała funduszy na wojsko i broń, a skarb państwa był pusty. Brakowało złota i srebra do bicia monet. Od ponad miesiąca pruskie i rosyjskie wojska otaczały Warszawę. Jak informuje Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych, „pierwsze polskie banknoty początkowo wyemitowano w siedmiu nominałach, od 5 do 1000 złotych. To dzięki nim powstańcze władze finansowały wydatki wojenne, a codzienny handel toczył się dalej. Żywot pierwszych papierowych złotówek był jednak krótki, zniknęły wraz z upadkiem I Rzeczypospolitej. Wróciły sto lat temu na mocy reformy Grabskiego. Te współczesne, które mamy w swoich portfelach, obowiązują od denominacji przeprowadzonej w 1995 roku”.

Koalicja dla Gotówki

Od Dnia Płacenia Gotówką w 2024 roku zadziało się dużo na froncie kampanii obywatelskiej „Broń gotówki!”, którą prowadzimy od pięciu lat. Kilka przykładów.

Z kilkunastoma organizacjami, od prawa do lewa, powołaliśmy do życia Koalicję dla Gotówki. Lepiej późno niż wcale. Chociaż krew mnie zalewa, kiedy myślę, iż lobby bankowo-biznesowe powołało Koalicję na Rzecz Obrotu Bezgotówkowego i Mikropłatności już wiosną 2007 roku. Wtedy to z inicjatywy Związku Banków Polskich powstałą grupa interesu, do której w świetle kamer przystąpiły m.in. Ministerstwo Finansów, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju. I nikt w naszym państwie nie protestował. 10 lutego 2025 roku skierowaliśmy Apel do Premiera Rządu Donalda Tuska o wystąpienie rządu z Koalicji na Rzecz Obrotu Bezgotówkowego i Mikropłatności. Lepiej późno niż wcale. Polecam lekturę odpowiedzi, jaką otrzymaliśmy… W takich momentach zawsze przypomina mi się Kazik, który śpiewa na płycie „Oddalenie”: „Czy wy nas macie za idiotów?”.

Zabraliśmy głos w temacie „Poradnika bezpieczeństwa”, który ma pokazać i podpowiedzieć Polkom i Polakom, jak przetrwać w sytuacjach zagrożenia. Wysłaliśmy apel do Tomasza Siemoniaka, szefa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, żeby poradnik zachęcał obywateli do posiadania i używania gotówki. Na wzór szwedzkiej broszury pt. „W razie sytuacji kryzysowej lub wojny”, w której czytam: „Pieniądze. Możliwość płacenia na różne sposoby zdecydowanie poprawia gotowość. Od czasu do czasu używaj gotówki. Warto mieć: gotówkę w różnych nominałach przynajmniej na tydzień”.

Cloudmoney – wojna o nasze portfele

27 sierpnia 2024 roku wydaliśmy książkę Bretta Scotta „Cloudmoney. Gotówka, karty, krypto – wojna o nasze portfele”. To „biblia” dla obywateli, którzy protestują przeciwko likwidacji gotówki. Autora gościliśmy na VI Forum Geopolitycznym w Łodzi. Polecam lekturę rozmowy, jaką przeprowadził Rafał Woś z Brettem Scottem podczas wydarzenia.

5 września 2024 roku wzięliśmy udział w panelu dyskusyjnym „Europa bezgotówkowa – czy jesteśmy gotowi?” w ramach XXXIII Forum Ekonomiczne w Karpaczu. Zaprezentowaliśmy główne cele i działania kampanii obywatelskiej „Broń gotówki!”.

Z kolei 20 marca 2025 roku wzięliśmy udział w posiedzeniu Parlamentarnego Zespołu „Tak dla rozwoju. CPK – Atom – Porty”. Rozmowa w Sejmie przebiegała pod hasłem „Dlaczego gotówka jest ważna?”.

NBP, Glapiński i gotówka

„Dbając o własne interesy, sektor bankowy intensywnie wspiera obrót bezgotówkowy. W tym celu w Polsce powołano Fundację Polska Bezgotówkowa, której zadaniem jest rozbudowa sieci akceptacji instrumentów płatniczych oraz promowanie płatności bezgotówkowych wśród polskich przedsiębiorców i konsumentów. Tymczasem nie podlega dyskusji, iż prawidłowo funkcjonujący system płatniczy powinien składać się nie tylko ze sprawnego rynku usług bezgotówkowych, ale także z silnego i stabilnego obrotu gotówkowego, który zapewnia bezpieczeństwo tego systemu, anonimowość użytkowników, łatwość w obsłudze płatności i odporność na wypadek kryzysu. Dlatego z całym naciskiem podkreślę, iż w obliczu tak silnego wsparcia dla obrotu bezgotówkowego, NBP musi dbać o tych, którzy w wyniku postępującej cyfryzacji i promocji instrumentów bezgotówkowych mogą stać się ofiarami wykluczenia finansowego ze względu na swoje przywiązanie do polskiego złotego w formie gotówki” – pisał prof. Adam Glapiński w publikacji „Narodowy Bank Polski w czasie megaszoków ekonomicznych po pandemii i w kryzysie energetycznym – historia sukcesów”.

Prezes NBP jest jedną z niewielu osób masowo rozpoznawalnych w życiu publicznym, który od wielu lat otwarcie broni Polki i Polaków przed wykluczeniem gotówkowym. Warto w tym miejscu przypomnieć wypowiedź profesora Glapińskiego z 2020 roku:

„Eliminacja gotówki, w ramach prowadzenia forsowanej przez niektóre banki, media i międzynarodowe koncerny ekonomii bezgotówkowej, nie sprzyja poszerzaniu i wzmacnianiu wolności jednostek.

Wręcz przeciwnie – generuje ryzyka dla bezpieczeństwa i suwerenności państw narodowych oraz wolności poszczególnych obywateli”.

„To zakrawa na próbę dyktatu międzynarodowych korporacji, które emitują karty płatnicze czy banków, które zarabiają na każdej transakcji bezgotówkowej. To jest nie do przyjęcia” – celnie mówił pięć lat temu szef polskiego banku centralnego.

Nasze działania zostają zauważone przez „Obserwator Finansowy”, magazyn o tematyce społeczno-ekonomicznej wydawany przez NBP. Polecam lekturę tekstu: „Kartą czy gotówką – warto mieć wybór”.

Z kolei o książce „Cloudmoney. Gotówka, karty, krypto – wojna o nasze portfele” wspomniała prof. Elżbieta Mączyńska z SGH na debacie pt. „Złoty i gotówka filarami rozwoju bezpieczeństwa i wolności Polski” (fragment od 2:14:05), która odbyła się w Łazienkach Królewskich w Warszawie z okazji obchodzonego w 2024 roku jubileuszu 100-lecia utworzenia Banku Polskiego S.A. i wprowadzenia złotego do obiegu.

TVP i gotówka

Nasz spot „Masz gotówkę, masz wybór” wyemitowała telewizja publiczna na antenach: TVP 1, TVP 2, TVP 3, TVP Info, TVP Polonia, TVP Kultura, TVP Historia, TVP Nauka. Nie obyło się bez wyzwań. Po tym, jak wysłaliśmy materiał do telewizji z wnioskiem o bezpłatną emisję, do której mamy prawo jako organizacja pożytku publicznego, 3 lipca 2024 roku otrzymaliśmy z TVP taką oto odpowiedź: „Temat zachowania gotówki jest coraz częściej obecny w dyskursie publicznym w kontekście obejmującym pieniądz elektroniczny, dane biometryczne, ochronę danych osobowych i prawo do prywatności. Spot poprawnie zrealizowany, dość prosty w konstrukcji. Hasłem przewodnim kampanii jest »Masz gotówkę, masz wybór«. W materiale pojawia się sformułowanie »gotówka przede wszystkim nie wie, kim jesteś«, które może być odczytane jako chęć wspierania szarej strefy, prania pieniędzy, nielegalnych transakcji, pracy na czarno itp. Rekomendowanym rozwiązaniem jest korekta spotu – przesunięcie środka ciężkości przekazu w stronę równowagi – »masz wybór: gotówka lub karta« lub w ogóle zrezygnować z haseł wprowadzających porównania, skupić się na pozytywnych aspektach płacenia gotówką – tak, jak w pierwszych 15″. Sugerowana jest rezygnacja z ujęcia, gdzie wrzucane są do fontanny karty płatnicze – w zamierzeniu jest to gra na skojarzenia – gdy do fontanny wrzuca się monety »na szczęście«, jednak może zostać odebrana wprost jako zachęta do niszczenia kart. Ponadto jest możliwość identyfikacji konkretnego banku oraz logotypu VISA. Pojawia się też obawa, iż to może zniechęcać osoby starsze, które i tak mają opory przed korzystaniem z usług bankowych”.

Polecam lekturę odpowiedzi, jaką wysłaliśmy do TVP. W skrócie: uprzejmie zwróciliśmy uwagę, iż lobby Polski Bezgotówkowej od lat promuje w telewizji publicznej płatności bezgotówkowe, bez zachowania równowagi. Więc uprzejmie spytaliśmy, dlaczego od nas tej równowagi się wymaga…

Edukacja finansowa

Przez ostatni rok regularnie promowaliśmy gotówkę i pisaliśmy o sprawach z nią związanych. Tygodnik Spraw Obywatelskich jest jedynym polskim organem medialnym, który systematycznie porusza te tematy.

Opublikowaliśmy kilkadziesiąt wywiadów, tekstów, podcastów i grafik. Wszystkie one są dostępne bezpłatnie na naszej stronie internetowej oznaczone tagiem Broń Gotówki. Polecam uwadze trzy rozmowy: pierwszą pt. „Czy cyfryzacja gotówki jest nieuchronna? Kto na niej korzysta, kto traci” z Guillaume Lepecq, przewodniczącym Cash Essentials. W drugim wywiadzie pt. „Cyfrowy kapitalizm potrzebuje bezpieczników. W tym gotówki” rozmawiamy z prof. Elżbietą Mączyńską.

Trzecia rozmowa „Rządzi ten, kto ma władzę nad Twoim portfelem. Wróć do »podstawówki«” odpowiada na pytanie, jak są dziś produkowane pieniądze. W skrócie: produkowane są z niczego, metodą „stoliczku nakryj się”.

Na łamach Tygodnika opublikowaliśmy również głosy Polek i Polaków, którzy opowiadają nam swoje historie związane z gotówką. Oto jedna z nich, od Pana Arka: „Jak zawsze płacę przy kasie gotówką za zakupy; pani kasjerka pyta, czy zbieram naklejki, odpowiedziałem, iż nie. Z kolejki za mną jedna pani zapytała, czy ona może wziąć te naklejki. Zgodziłem się i poprosiłem tylko o to, żeby pani jak najczęściej płaciła gotówką, bo kasy samoobsługowe są postawione po to, żeby nas pomału od gotówki odzwyczajać. Miny współkolejkowiczów bezcenne. Ale widać wyraźnie, iż nie wszyscy »łapią« o co chodzi. Dużo jeszcze pracy od podstaw, aby uratować gotówkę w naszym leniwym społeczeństwie”.

Petycja „Broń gotówki!”

Dzień Płacenia gotówką to dobra okazja do podziękowań.

Dziękuję wszystkim, którzy podpisali się pod petycją „Broń gotówki” i namawiali do podpisu swoich znajomych. Dziś licznik pokazuje 13 450 podpisów.

Dziękuję wszystkim, którzy pomagają myślą, mową i uczynkiem. Tak jak Mateusz, który sam wydrukował i sam rozkleił 705 plakatów w Katowicach.

Dziękuję wszystkim, którzy walczą z wykluczeniem gotówkowym w swoim miejscu zamieszkania. Przykładem są mieszkańcy Krakowa protestujący przeciwko decyzjom władz lokalnych, które odmawiają pasażerom komunikacji publicznej prawa do płacenia gotówką za bilety w tramwajach i autobusach.

Oddolna, obywatelska walka ma sens. I nie daj sobie wmówić, iż jest inaczej. Lobby antygotówkowe robi wszystko, żebyś się poddał i uznał, iż walka sensu nie ma…

Co dalej: Nawrocki, RPO i Poczta Polska

Pomysłów na działania w ramach kampanii obywatelskiej „Broń gotówki!” mamy sporo. W tym miejscu napiszę tylko o trzech.

Po pierwsze,

przygotowaliśmy dwa projekty ustaw dla Prezydenta RP Karola Nawrockiego. Oba dotyczą walki z wykluczeniem gotówkowym.

Postulujemy, żeby nasze projekty ustaw trafiły do Sejmu w ramach prezydenckiej inicjatywy ustawodawczej. niedługo napiszę o tym więcej na łamach Tygodnika Spraw Obywatelskich.

Po drugie, planujemy nawiązać współpracę z Rzecznikiem Praw Obywatelskich Marcinem Wiąckiem. Pierwsze rozmowy z RPO podczas IV Kongresu ESG „Liderzy Zrównoważonego Rozwoju – Europa” napawają optymizmem. Cieszymy się, iż RPO dostrzega narastający problem wykluczenia gotówkowego. W tym miejscu warto wspomnieć o sprawie wprowadzania przez miasta systemów pozwalających płacić za bilety w autobusach i tramwajach wyłącznie kartą płatniczą. Przykładowo, zaniepokojeni pasażerowie zwracają uwagę Rzecznikowi, iż władze stolicy prowadzą politykę, która poprzez wykluczenie gotówkowe, prowadzi do wykluczenia transportowego. „Warszawa planuje wprowadzenie nowego systemu biletowego, który może znacząco utrudnić korzystanie z komunikacji miejskiej osobom o ograniczonych kompetencjach cyfrowych czy niechętnym płatnościom bezgotówkowym. Może to pogorszyć wykluczenie cyfrowe i transportowe w Polsce. Regulacją wewnętrzną nie powinno się faktycznie uniemożliwiać opłacenia gotówką przejazdu komunikacją miejską” – czytamy na stronie internetowej RPO. Podobna sytuacja ma miejsce w Krakowie, Poznaniu i Łodzi. Ciekawe, iż Łódź i Kraków są członkami Koalicji na Rzecz Obrotu Bezgotówkowego i Mikropłatności. Przypadek?

Po trzecie, będziemy edukować Polki i Polaków o potrzebie wzmacniania Poczty Polskiej, która jest jednym z najważniejszych podmiotów zapewniających dostęp do gotówki.

Pracownicy poczty od miesięcy walczą o miejsca pracy negocjując z zarządem zakładowy układ zbiorowy pracy. Ich walka to też walka z wykluczeniem gotówkowym.

Według stanu na dzień 31 grudnia 2023 roku Poczta Polska posiadała 7 620 placówek pocztowych, z tego 2 453 placówek na terenach wiejskich (tj. w gminach wiejskich), natomiast 5 167 placówek zlokalizowanych było w miastach. W 2012 roku placówek na wsiach było 4 399, a w miastach 4 060. Tendencja spadkowa na terenach wiejskich jest wyraźna. Jednocześnie problemem dla lobby Polski Bezgotówkowej jest fakt, iż usługa przekazów pocztowych ma się dobrze i generuje 367,2 mln zł przychodów. „Mimo rozwoju i popularyzacji transakcji bezgotówkowych i kanałów bankowości elektronicznej wciąż obserwowane jest zapotrzebowanie na tę usługę (35,7 mln usług) przez grupę odbiorców preferujących obrót gotówkowy”, informuje „Raport o stanie rynku pocztowego w 2023 roku” opracowany przez Urząd Komunikacji Elektronicznej. Dodatkowo, o czym mało kto wie, Poczta Polska obok działalności przesyłkowej zajmuje się też konwojem i przewozem gotówki. Tak więc, mocna Poczta Polska to słabe wykluczenie finansowe osób preferujących gotówkę, szczególnie tych, które pochodzą z terenów wiejskich.

Co możesz zrobić 16 sierpnia?

Dlaczego warto włączyć się w obchody Dnia Płacenia Gotówką? Bo to nie tylko symboliczny gest. To realne działanie na rzecz zachowania naszego prawa do wyboru. Płacenie gotówką to akt sprzeciwu wobec wizji społeczeństwa, w którym każdy nasz ruch finansowy jest śledzony i analizowany. To również wsparcie dla lokalnych sklepów i usług, które często preferują gotówkę, unikając wysokich prowizji narzucanych przez Big Techy.

Co możesz zrobić 16 sierpnia? To proste! Tego dnia, jeżeli tylko masz taką możliwość, zapłać gotówką.

W sklepie spożywczym, w piekarni, za bilet autobusowy. Porozmawiaj z rodziną i przyjaciółmi o tym, dlaczego gotówka jest dla Was ważna. Udostępnij hasztag #DzieńPłaceniaGotówką w swoich mediach społecznościowych. Podpisz naszą petycję, namów do tego swoich znajomych. Zachęć bliskich do lektury tekstów o gotówce, które opublikowaliśmy w Tygodniku Spraw Obywatelskich. Opowiedz nam swoją historię związaną z gotówką. jeżeli sklep lub urząd odmawiają Ci prawa do zapłaty gotówką, napisz list do Rzecznika Praw Obywatelskich i Narodowego Banku Polskiego (i poinformuj nas o tym). Przekaż darowiznę na walkę z lobby Polski Bezgotówkowej. A może masz swój własny pomysł, jak warto świętować Dzień Płacenia Gotówką. Daj nam o nim znać.

Każdy czyn ma znaczenie! Mały, duży, każdy.

Twoje wsparcie jest dla nas bardzo cenne. Dzięki Tobie możemy kontynuować naszą walkę z wykluczeniem gotówkowym, edukować i mobilizować obywateli do działania. Włączając się w obchody Dnia Płacenia Gotówką, stajesz się częścią większego ruchu na rzecz zachowania naszej finansowej wolności i sprawiedliwości społecznej.

Żyjemy w świecie Zajdla

Rozpocząłem cytatem z Zajdla i kończę Zajdlem. Z pozdrowieniami dla wszystkich, którzy meblują nam głowy informacją, iż bezwarunkowy dochód podstawowy (w skrócie BDP) jest rozwiązaniem naszych problemów. Klucz u Zajdla, to taki BDP – cyfrowy portfel, symbol pełnej kontroli państwa nad obywatelem poprzez system bezgotówkowy.

„Co za perfidny system przymusu! – zżymał się, klucząc bocznymi ulicami w kierunku centrum miasta. – Jak łatwo przywołać do porządku każdego, kto choć o cal wyłamie się z przypisanych mu ramek. Dopóki jesteś w porządku, respektujesz wszystkie głupie i mądre zarządzenia administracyjne, nie buntujesz się, pracujesz, kiedy ci każą, a kiedy cię zwolnią, nie protestujesz, dopóki jesteś potulnym barankiem w tej owczarni, dostajesz co najmniej minimum tego, co niezbędne do egzystencji. A spróbuj tylko wystawić rogi! Bez Klucza zdechniesz, samotny pośród milionów ludzi, goniących za własnym interesem”.

Pamiętaj, abyś Dzień Płacenia Gotówką świętował codziennie, a nie tylko 16 sierpnia.