7 godzin temu
Współczesna Europa doświadczyła scenariusza, który jeszcze niedawno wydawał się możliwy jedynie w filmach science fiction lub postapokaliptycznych thrillerach. Hiszpania, będąca symbolem nowoczesności technologicznej oraz wzorcowej transformacji cyfrowej, w przeciągu zaledwie kilku minut przekształciła się w kraj pogrążony w totalnym chaosie i bezradności. Ten dramatyczny zwrot wydarzeń obnażył fundamentalną słabość współczesnej cywilizacji – całkowite uzależnienie od nieprzerwanego dostępu do energii elektrycznej oraz elektronicznych systemów płatniczych.
Fot. Shutterstock / Warszawa w Pigułce
Widok hiszpańskich metropolii po blackoucie przypominał scenes znane z filmów katastroficznych – zatrzymane w połowie trasy pociągi z tysiącami pasażerów uwięzionych w wagonach, bezruch w systemie metra, które stanowi kręgosłup komunikacyjny największych miast, całkowity paraliż lotnisk z setkami odwołanych lotów oraz masowe zamykanie sklepów i centrów handlowych. Najbardziej szokującym odkryciem była jednak realizacja, iż w erze cyfryzacji i bezgotówkowych płatności jedynym skutecznym środkiem wymiany stały się tradycyjne, fizyczne pieniądze.
Ta lekcja bezsilności dotknęła szczególnie dotkliwie młodsze pokolenia Hiszpanów, które przez całe swoje dorosłe życie przyzwyczaiły się do płacenia kartami, aplikacjami mobilnymi czy systemami zbliżeniowymi. Nagle odkryły, iż ich portfele pełne kart płatniczych oraz telefony z najnowocześniejszymi aplikacjami bankowymi stały się całkowicie bezużyteczne. Tylko ci, którzy z jakiegoś powodu mieli przy sobie tradycyjną gotówkę, mogli zakupić podstawowe artykuły spożywcze, leki czy inne niezbędne produkty.
Hiszpański kataklizm energetyczny nie był jednak całkowitym zaskoczeniem dla uważnych obserwatorów europejskiej sceny finansowej oraz ekspertów zajmujących się bezpieczeństwem systemów płatniczych. Już kilka miesięcy przed awarią w krajach takich jak Holandia oraz Szwecja rozpoczęły się niepokojące działania instytucji finansowych, które po raz pierwszy od dziesięcioleci wydały swoim obywatelom oficjalne zalecenia dotyczące przechowywania fizycznej gotówki w gospodarstwach domowych.
Holenderski bank centralny opracował szczegółowe wytyczne, sugerując każdej rodzinie utrzymywanie zapasu gotówki w wysokości od dwustu do pięciuset euro, co według ich analiz ekonomicznych powinno zapewnić pokrycie podstawowych potrzeb przez okres około tygodnia w przypadku załamania elektronicznych systemów płatniczych. Szwedzkie instytucje finansowe poszły podobną drogą, rekomendując obywatelom gromadzenie równowartości około stu siedemdziesięciu euro na osobę, z dodatkową adnotacją o konieczności zwiększenia tej kwoty w przypadku rodzin z dziećmi lub osobami starszymi.
Te zalecenia nabierają szczególnego znaczenia w kontekście przyczyn hiszpańskiego blackoutu, które okazały się równie zaskakujące co alarmujące. Pierwsze spekulacje wskazywały na możliwość cyberataku ze strony wrogich państw lub organizacji terrorystycznych, co wydawało się logicznym wyjaśnieniem tak masowej awarii infrastruktury krytycznej. Rzeczywistość okazała się jednak jeszcze bardziej niepokojąca – hiszpański system energetyczny załamał się z powodu nadmiaru produkowanej energii ze źródeł odnawialnych.
Analiza techniczna awarii wykazała, iż doszło do bezprecedensowej sytuacji, w której produkcja energii z farm wiatrowych oraz elektrowni słonecznych przekroczyła stuprocentowe zapotrzebowanie krajowego systemu energetycznego, podczas gdy jednocześnie kontynuowały pracę konwencjonalne elektrownie węglowe oraz gazowe. Ta niespodziewana nadprodukcja energii wywołała gwałtowny i niekontrolowany wzrost napięcia w całej sieci przesyłowej, co automatycznie uruchomiło systemy bezpieczeństwa, które w celu ochrony infrastruktury odcięły zasilanie na terenie całego kraju.
Specjaliści sektora energetycznego ostrzegają, iż hiszpański scenariusz może się powtórzyć nie tylko w samej Hiszpanii, ale również w innych krajach europejskich, które agresywnie zwiększają udział odnawialnych źródeł energii w swoim miksie energetycznym. Problem polega na fundamentalnej niestabilności produkcji energii z źródeł odnawialnych, która jest uzależniona od warunków pogodowych i może gwałtownie fluktuować w ciągu godzin czy choćby minut.
Hiszpańska sieć energetyczna funkcjonuje w tej chwili na granicy swoich możliwości technicznych, próbując w czasie rzeczywistym balansować między różnymi źródłami wytwarzania energii o diametralnie różnych charakterystykach operacyjnych. Nagłe zmiany pogodowe, takie jak silny wiatr czy intensywne nasłonecznienie, mogą doprowadzić do gwałtownego wzrostu produkcji energii odnawialnej, która w połączeniu z pracującymi elektrowniami konwencjonalnymi może ponownie wywołać przeciążenie systemu i kolejny, być może jeszcze bardziej katastrofalny blackout.
W obliczu tych dramatycznych wydarzeń na Półwyspie Iberyjskim, najważniejsze staje się pytanie o przygotowanie Polski na podobne zagrożenia energetyczne oraz finansowe. Choć polska struktura systemowa różni się od hiszpańskiej, fundamentalne ryzyko wystąpienia długotrwałej awarii zasilania elektrycznego lub masowego cyberataku na infrastrukturę krytyczną pozostaje bardzo realne. Polska, jako kraj położony w bezpośrednim sąsiedztwie strefy konfliktu zbrojnego oraz narażony na działania hybrydowe ze strony wrogich państw, może być szczególnie podatna na tego typu zagrożenia destabilizacyjne.
Stanisław Wziątek, odpowiedzialny za kwestie bezpieczeństwa infrastruktury krytycznej w resorcie obrony narodowej, konsekwentnie podkreśla w swoich publicznych wystąpieniach pilną konieczność stworzenia kompleksowego systemu monitoringu oraz ochrony najważniejszych elementów infrastruktury państwowej. Jego wizja bezpieczeństwa energetycznego wykracza daleko poza tradycyjne elektrownie, obejmując również strategiczne gazoporty, najważniejsze ujęcia wody pitnej, najważniejsze węzły komunikacyjne oraz centra przetwarzania danych, które stanowią kręgosłup współczesnej gospodarki cyfrowej.
Realizacja tak kompleksowego podejścia do ochrony infrastruktury krytycznej wymaga nie tylko ścisłej koordinacji działań między wieloma instytucjami państwowymi, ale również ogromnych nakładów finansowych oraz technologicznych. Hiszpańskie doświadczenia pokazują jednak, iż koszt przygotowania na potencjalne zagrożenia jest nieporównywalnie niższy niż straty wynikające z nieprzygotowania na rzeczywiste kryzysy.
Szczególnie dramatyczny wpływ blackoutu na hiszpańskie społeczeństwo był widoczny w obszarze systemów płatniczych oraz dostępu do podstawowych usług finansowych. W momencie odcięcia zasilania elektrycznego, wszystkie elektroniczne terminale płatnicze w sklepach, restauracjach oraz stacjach benzynowych natychmiast przestały funkcjonować. Bankomaty stały się niedostępne, aplikacje bankowe oraz płatnicze w telefonach okazały się bezużyteczne, a systemy płatności internetowych całkowicie zawiodły.
W tej dramatycznej sytuacji jedynym funkcjonującym środkiem płatniczym okazała się tradycyjna, fizyczna gotówka. Przed nielicznymi bankomatami wyposażonymi w awaryjne źródła zasilania w ciągu kilku minut uformowały się kilometrowe kolejki zdesperowanych obywateli próbujących wypłacić jakiekolwiek pieniądze. Podobny chaos panował w sklepach – tylko te nieliczne punkty, które posiadały systemy awaryjnego zasilania oraz akceptowały płatności gotówkowe, mogły kontynuować sprzedaż podstawowych artykułów.
Prezes Narodowego Banku Polskiego Adam Glapiński już w poprzednim roku zwracał uwagę polskiego społeczeństwa na fundamentalne znaczenie fizycznej gotówki w kontekście bezpieczeństwa finansowego państwa oraz obywateli. Podkreślał, iż Polska ze względu na swoje strategiczne położenie geograficzne jest krajem frontowym, szczególnie narażonym na różnego rodzaju zagrożenia destabilizacyjne, w tym cyberataki oraz potencjalne blackouty energetyczne.
Szef polskiego banku centralnego przypominał również dramatyczne sceny z pierwszych dni pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę w lutym 2022 roku, gdy przed polskimi bankomatami błyskawicznie uformowały się długie kolejki obywateli próbujących wypłacić gotówkę. Ten spontaniczny ruch społeczny świadczył o intuicyjnym rozumieniu przez Polaków fundamentalnej wartości fizycznych pieniędzy w sytuacjach kryzysowych oraz niepewności geopolitycznej.
Jakub Wiech, specjalista zajmujący się problematyką bezpieczeństwa energetycznego oraz redaktor naczelny serwisu energetyka24.com, zwraca uwagę na dodatkowy, szczególnie niepokojący scenariusz potencjalnego kryzysu energetycznego. Istnieje bowiem bardzo prawdopodobna sytuacja, w której lokalne systemy awaryjnego zasilania będą w stanie utrzymać funkcjonowanie kas fiskalnych w sklepach oraz niektórych urządzeń handlowych, jednak całościowa infrastruktura bankowa oraz systemy płatnicze pozostaną całkowicie niedostępne dla konsumentów.
W takim częściowym blackoucie obywatele nie będą mogli korzystać z kart płatniczych, aplikacji mobilnych czy jakichkolwiek form płatności elektronicznych, a jednocześnie dostęp do bankomatów będzie dramatycznie ograniczony lub całkowicie niemożliwy. Osoby posiadające zapasy fizycznej gotówki znajdą się w zdecydowanie uprzywilejowanej pozycji w porównaniu z tymi, które całkowicie polegają na elektronicznych formach pieniądza.
Chociaż polskie władze finansowe nie wydały jeszcze oficjalnych, szczegółowych rekomendacji dotyczących przechowywania gotówki w gospodarstwach domowych, specjaliści zajmujący się bezpieczeństwem finansowym oraz zarządzaniem kryzysowym coraz częściej sugerują, iż kwota między pięciuset a tysiącem złotych powinna być wystarczająca dla przeciętnego polskiego gospodarstwa domowego na pokrycie podstawowych potrzeb przez okres pierwszego tygodnia ewentualnego kryzysu systemowego.
Ta rekomendacja opiera się na analizie kosztów podstawowych artykułów spożywczych, leków oraz innych niezbędnych produktów, które mogą być potrzebne w sytuacji, gdy elektroniczne systemy płatnicze przestaną funkcjonować. Oczywiście w przypadku rodzin wieloosobowych, osób starszych wymagających specjalistycznych leków czy gospodarstw domowych z dziećmi, sugerowana kwota powinna być odpowiednio wyższa, potencjalnie sięgając dwóch lub trzech tysięcy złotych.
Dodatkową kwestią wartą rozważenia jest dywersyfikacja walutowa przechowywanych oszczędności awaryjnych. Specjaliści sugerują, iż część zapasu gotówki powinna być utrzymywana w stabilnych walutach międzynarodowych, takich jak euro czy dolar amerykański. Ta strategia może okazać się szczególnie pomocna w przypadku poważniejszej destabilizacji polskiego systemu finansowego lub znaczących wahań kursu złotego, które mogą wystąpić podczas kryzysów geopolitycznych.
Planując ewentualne wypłaty gotówki w celach przygotowawczych, polscy obywatele powinni być świadomi ograniczeń technicznych oraz regulacyjnych obowiązujących przy wypłatach z bankomatów różnych operatorów. Standardowe limity jednorazowych wypłat wahają się znacząco między różnymi sieciami – bankomaty Euronet pozwalają na wypłatę maksymalnie osiemset złotych za jedną operację, podczas gdy bankomaty Planet Cash oferują limit tysiąca złotych na jedną transakcję.
Znacznie wyższe są jednak dzienne limity wypłat, które zależą przede wszystkim od polityki wewnętrznej konkretnych banków obsługujących dane karty płatnicze. Santander Bank Polska ustala dzienny limit na poziomie pięćdziesięciu tysięcy złotych, PKO Bank Polski oferuje możliwość wypłaty do dwudziestu tysięcy złotych dziennie, natomiast Bank Millennium domyślnie ustala limit na poziomie dwóch tysięcy złotych, z możliwością zwiększenia do dwudziestu tysięcy złotych po wcześniejszym zgłoszeniu zwiększenia limitu.
Te znaczące różnice w limitach wypłat wynikają nie tylko z wewnętrznych regulacji poszczególnych instytucji bankowych, ale również z ograniczeń technicznych samych bankomatów oraz dostępności gotówki w konkretnych urządzeniach. W praktyce osoby planujące wypłacenie większych kwot, przekraczających kilka tysięcy złotych, powinny rozważyć wizytę w tradycyjnym oddziale bankowym, gdzie personel może przygotować odpowiednią ilość gotówki oraz pomóc w przeprowadzeniu transakcji.
Hiszpańskie doświadczenia uczą jednak, iż przygotowanie na potencjalny blackout energetyczny powinno wykraczać daleko poza samo gromadzenie zapasów gotówki. Równie fundamentalne znaczenie ma posiadanie odpowiednich zapasów wody pitnej, trwałej żywności niewymagającej gotowania czy podgrzewania, podstawowych leków oraz środków higienicznych, a także alternatywnych źródeł oświetlenia, takich jak latarki LED, świece czy lampy naftowe.
W sytuacji masowego blackoutu, gdy infrastruktura miejska przestaje funkcjonować, choćby najprostsze codzienne czynności mogą stać się poważnym wyzwaniem logistycznym. Brak oświetlenia elektrycznego, niefunkcjonujące windy, zatrzymane systemy wentylacji oraz brak dostępu do ciepłej wody to tylko niektóre z problemów, z którymi będą musieli zmierzyć się mieszkańcy nowoczesnych miast podczas przedłużającej się awarii energetycznej.
Szczególnie przydatnym rozwiązaniem technologicznym są wysokiej pojemności power banki oraz przenośne generatory energii, które pozwalają na ładowanie telefonów komórkowych, tabletów oraz innych niezbędnych urządzeń elektronicznych. Utrzymanie łączności telefonicznej może okazać się najważniejsze nie tylko dla kontaktu z rodziną oraz służbami ratunkowymi, ale również dla otrzymywania bieżących informacji o rozwoju sytuacji kryzysowej oraz instrukcji od władz.
Kwestia bezpieczeństwa przechowywanych w gospodarstwach domowych zapasów gotówki wymaga szczególnej uwagi oraz przemyślanych rozwiązań. Pieniądze powinny być ukryte w miejscach nieoczywistych dla potencjalnych włamywaczy, najlepiej w kilku różnych lokalizacjach w mieszkaniu lub domu, co minimalizuje ryzyko utraty całego zapasu w przypadku włamania czy rabunku.
Skuteczną strategią jest również poinformowanie zaufanego członka rodziny lub bliskiego przyjaciela o miejscach przechowywania awaryjnej gotówki. Ta procedura zapewnia dostęp do środków finansowych w sytuacji, gdy właściciel z jakiegoś powodu nie może samodzielnie skorzystać z przygotowanych zapasów, na przykład w przypadku hospitalizacji lub innych nieprzewidzianych okoliczności.
Hiszpański blackout uwidocznił również dramatyczny wpływ awarii energetycznej na systemy transportowe, które stanowią kręgosłup współczesnej mobilności społecznej. Gdy elektryczność zniknęła z sieci, pociągi zatrzymały się na torach, pozostawiając tysiące pasażerów uwięzionych w wagonach bez klimatyzacji, oświetlenia czy dostępu do toalet. System metra, będący główną arterią komunikacyjną wielkich miast, całkowicie przestał funkcjonować, a ruch lotniczy został wstrzymany na wszystkich hiszpańskich lotniskach.
Tysiące ludzi utknęło w środkach transportu publicznego, na dworcach kolejowych oraz w terminalach lotniczych, bez możliwości dotarcia do swoich domów czy miejsc docelowych. W tej sytuacji osoby posiadające własne pojazdy mechaniczne niewymagające zasilania elektrycznego do uruchomienia znajdowały się w znacznie lepszej pozycji logistycznej. To kolejny istotny argument przemawiający za opracowaniem podstawowego planu awaryjnego dotyczącego alternatywnych metod przemieszczania się w przypadku kryzysu infrastrukturalnego.
Dynamiczne przemiany zachodzące w europejskim sektorze energetycznym, związane z intensywną transformacją w kierunku odnawialnych źródeł energii, paradoksalnie mogą znacząco zwiększać prawdopodobieństwo wystąpienia blackoutów podobnych do hiszpańskiego kataklizmu. Integracja niestabilnych źródeł odnawialnych z tradycyjnymi, przewidywalnymi systemami energetycznymi wymaga niezwykle zaawansowanych oraz kosztownych systemów zarządzania siecią oraz automatycznego balansowania produkcji i zużycia energii.
Te zaawansowane systemy kontroli często nie nadążają za tempem zmian technologicznych oraz ekspansji odnawialnych źródeł energii, tworząc potencjalne punkty awarii w całej infrastrukturze energetycznej. Polska, która również intensywnie przechodzi przez proces transformacji energetycznej, zwiększając udział farm wiatrowych oraz elektrowni słonecznych w krajowym miksie energetycznym, musi zmierzyć się z identycznymi wyzwaniami technicznymi, co automatycznie zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia zakłóceń w krajowych dostawach energii.
W kontekście rosnących napięć międzynarodowych, szczególnie w regionie Europy Wschodniej, znacząco wzrasta również ryzyko celowych cyberataków na najważniejsze elementy infrastruktury krytycznej państw NATO. Współczesne systemy energetyczne, w tym elektrownie, sieci przesyłowe oraz systemy dystrybucyjne, stają się coraz bardziej zdigitalizowane oraz połączone z internetem, co z jednej strony dramatycznie zwiększa ich efektywność operacyjną, ale z drugiej strony – ich podatność na sofistykowane ataki cybernetyczne.
Polskie służby odpowiedzialne za cyberbezpieczeństwo infrastruktury krytycznej regularnie dokumentują oraz neutralizują próby ataków na najważniejsze elementy infrastruktury państwowej, w tym systemy energetyczne, telekomunikacyjne oraz transportowe. Ta statystyka potwierdza, iż zagrożenie cyberatakami nie jest jedynie teoretyczną możliwością, ale realnym i ciągle narastającym ryzykiem wymagającym stałej uwagi oraz znacznych inwestycji w systemy obronne.
Międzynarodowe doświadczenia z podobnymi kryzysami energetycznymi dostarczają cennych wskazówek dotyczących optymalnych strategii przygotowania społeczeństwa na potencjalne blackouty. Kraje takie jak Szwajcaria, Norwegia czy Finlandia od dziesięcioleci utrzymują narodowe programy przygotowania cywilnego, które obejmują szczegółowe wytyczne dotyczące przechowywania zapasów żywności, wody, leków oraz gotówki w gospodarstwach domowych.
Te programy, pierwotnie opracowane w czasie zimnej wojny jako element przygotowania na potencjalny konflikt nuklearny, okazały się niezwykle przydatne również w kontekście współczesnych zagrożeń cybernetycznych oraz awarii infrastrukturalnych. Skandynawskie społeczeństwa, które przez dziesięciolecia były edukowane w zakresie przygotowania kryzysowego, znacznie lepiej radzą sobie z krótkoterminowymi zakłóceniami w dostawach energii czy usług publicznych.
Kluczowym elementem skutecznego przygotowania na potencjalny blackout jest również edukacja społeczna dotycząca podstawowych umiejętności przetrwania w środowisku miejskim bez dostępu do energii elektrycznej. Wiele osób, szczególnie młodszych pokoleń wychowanych w erze pełnej cyfryzacji, nie posiada podstawowej wiedzy na temat tego, jak funkcjonować bez dostępu do internetu, elektronicznych systemów płatności czy GPS-owych systemów nawigacyjnych.
Praktyczne umiejętności, takie jak korzystanie z tradycyjnych map papierowych, podstawowa pierwsza pomoc, przygotowywanie posiłków bez dostępu do energii elektrycznej czy komunikacja dzięki krótkofalówek, mogą okazać się bezcenne w sytuacji przedłużającego się blackoutu. Wiele państw europejskich wprowadza już do programów edukacyjnych elementy przygotowania kryzysowego, uznając to za fundamentalną umiejętność obywatelską w niepewnych czasach.
Sektor prywatny również coraz aktywniej angażuje się w przygotowanie na potencjalne kryzysy energetyczne, opracowując innowacyjne rozwiązania technologiczne oraz logistyczne. Firmy technologiczne inwestują w systemy awaryjnego zasilania, autonomiczne generatory oraz zaawansowane systemy komunikacji satelitarnej, które mogą funkcjonować niezależnie od naziemnej infrastruktury energetycznej czy telekomunikacyjnej.
Równocześnie sektor finansowy intensywnie pracuje nad rozwiązaniami, które pozwoliłyby na kontynuowanie podstawowych usług bankowych choćby podczas masowych awarii energetycznych. Mobilne bankomaty zasilane generatorami, systemy płatności satelitarnych oraz zdecentralizowane sieci finansowe to tylko niektóre z innowacji, które mogą zmniejszyć wpływ przyszłych blackoutów na dostępność usług finansowych.
Hiszpański blackout stanowi więc nie tylko dramatyczne ostrzeżenie, ale również cenną lekcję dla wszystkich państw europejskich, w tym szczególnie dla Polski. Pokazuje w sposób bezlitosny, jak delikatna oraz podatna na awarie jest ultranowoczesna infrastruktura techniczna, na której opiera się współczesna cywilizacja, oraz jak gwałtownie może dojść do całkowitego paraliżu choćby najlepiej przygotowanych społeczeństw.
Jednocześnie hiszpańskie doświadczenia uświadamiają fundamentalne znaczenie posiadania fizycznej gotówki jako podstawowego środka wymiany, który pozostaje funkcjonalny choćby wtedy, gdy wszystkie zaawansowane elektroniczne systemy płatnicze zawodzą spektakularnie. Przechowywanie kwoty pięciuset do tysiąca złotych w tradycyjnej gotówce może okazać się najlepszą oraz najtańszą inwestycją w bezpieczeństwo finansowe na wypadek niespodziewanego kryzysu energetycznego, cyberataku czy innej destabilizacji infrastruktury krytycznej.
Istotne jest podkreślenie, iż przygotowanie się na potencjalny blackout nie powinno być postrzegane jako przejaw irracjonalnej paniki czy przesadnej ostrożności, ale jako racjonalne oraz odpowiedzialne podejście do zarządzania ryzykami współczesnego życia. W erze, gdy wszelkie elektroniczne systemy mogą zawieść w ciągu kilku sekund, tradycyjne, materialne zabezpieczenia takie jak gotówka, zapasy wody oraz niezbędnej żywności mogą okazać się dosłownie ratunkiem życia.
W końcu znacznie lepiej jest przygotować się na negatywny scenariusz, który ostatecznie nie nastąpi, niż pozostać nieprzygotowanym na kryzys, który rzeczywiście się wydarzy. Hiszpański przypadek pokazuje w sposób dramatyczny oraz bezsprzeczny, iż choćby najnowocześniejsze oraz najlepiej zorganizowane społeczeństwa nie są w żaden sposób odporne na nagłe, katastrofalne załamanie podstawowej infrastruktury technicznej.
W takich krytycznych momentach to właśnie najprostsze, tradycyjne oraz materialne zabezpieczenia okazują się najcenniejsze oraz najbardziej praktyczne. Ostatecznie najważniejszym wnioskiem płynącym z hiszpańskiego kataklizmu energetycznego jest fundamentalna konieczność zachowania równowagi między nowoczesnością technologiczną a tradycyjnymi, sprawdzonymi rozwiązaniami.
Choć cyfryzacja oraz elektroniczne systemy płatnicze oferują bezsprzeczną wygodę oraz efektywność w normalnych warunkach funkcjonowania, nie powinniśmy nigdy całkowicie rezygnować z tradycyjnych metod, takich jak fizyczna gotówka czy podstawowe zapasy materialne. W niepewnych oraz potencjalnie niebezpiecznych czasach, inteligentne balansowanie między najnowszymi innowacjami a sprawdzonymi przez pokolenia rozwiązaniami może okazać się optymalną strategią przetrwania oraz zachowania komfortu życia w obliczu nieprzewidywalnego chaosu.
