Gmina Lutowiska, usytuowana w południowo-wschodniej części województwa podkarpackiego, jest najdalej wysuniętą na południe gminą Polski. Jej wyjątkowe położenie w bezpośrednim sąsiedztwie granic z Ukrainą i Słowacją oraz rozległy obszar sprawiają, iż jest to miejsce o unikalnym charakterze. Zajmując 476 kilometry kwadratowe Lutowiska są jedną z największych gmin w Polsce pod względem powierzchni, a jednocześnie jedną z najmniej zaludnionych. Na tym rozległym terenie mieszka zaledwie niespełna 2 tysiące osób (według danych GUS z 31 grudnia 2023 roku), co przekłada się na gęstość zaludnienia wynoszącą zaledwie 4,5 osoby na kilometr kwadratowy.
Ponad 80% powierzchni gminy pokrywają lasy, głównie bukowe, tworząc naturalne środowisko życia dla wielu gatunków zwierząt i roślin. To właśnie ta przestrzeń i izolacja sprawiają, iż Lutowiska są uznawane za jedno z ostatnich miejsc w Europie, gdzie przyroda funkcjonuje w niemal niezmienionej postaci.
Turystyka w cieniu połonin
Dzięki swojemu położeniu i walorom krajobrazowym, gmina Lutowiska stanowi istotny punkt na turystycznej mapie Bieszczadów. W jej granicach znajdują się najwyższe partie polskich Bieszczadów, malownicza dolina Sanu i źródła tej rzeki, a połowa jej powierzchni objęta jest ochroną w ramach Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Obszar ten wchodzi również w skład międzynarodowego Rezerwatu Biosfery UNESCO „Karpaty Wschodnie”, tworzonego wspólnie przez Polskę, Słowację i Ukrainę.
Turyści mogą korzystać z rozwiniętej infrastruktury rekreacyjnej, w tym ponad 100 kilometrów szlaków pieszych, tras rowerowych oraz oznakowanych szlaków konnych. Oferta turystyczna gminy obejmuje również około 2000 miejsc noclegowych oraz zaplecze gastronomiczne. w okresie realizowane są tu wydarzenia kulturalne i etnograficzne, takie jak Powojenne Targi Końskie, Kiermasz Bojkowski, Dzień Żubra czy Święto Chmielu.
Cenne dziedzictwo UNESCO w Smolniku nad Sanem. Odkryj jedną z najstarszych cerkwi w Bieszczadach
Dziedzictwo przyrody i gatunki unikatowe
Gmina Lutowiska to obszar o szczególnym znaczeniu przyrodniczym. Tutejsze lasy stanowią ostoje dla wielu rzadkich i chronionych gatunków zwierząt, między innymi niedźwiedzia brunatnego, wilka, żubra oraz rysia. Rezerwat przyrody „Krywe” chroni jedną z ostatnich w Polsce populacji węża Eskulapa, gatunku o wyjątkowym statusie ochronnym. Ponadto występują tu charakterystyczne dla Bieszczadów połoniny, czyli zbiorowiska roślinności alpejskiej, niespotykane w innych regionach kraju.
Przyrodnicze bogactwo Lutowisk to także ponadregionalna wartość – obszary te są ważne z punktu widzenia bioróżnorodności Europy Środkowej, a ich ochrona ma nie tylko wymiar lokalny, ale i międzynarodowy.
Wielowarstwowa historia i ślady przeszłości
Choć dziś Lutowiska kojarzone są głównie z przyrodą i turystyką, ich historia jest znacznie bardziej złożona. Osadnictwo w tym rejonie sięga XV wieku. Przez stulecia teren był zamieszkiwany przez różne grupy etniczne – Polaków, Rusinów, Żydów – które współtworzyły mozaikę kulturową regionu. W XX wieku gmina doświadczyła dramatycznych zmian. II wojna światowa, a następnie akcja „Wisła” doprowadziły do wyludnienia wielu miejscowości. Z 28 wsi istniejących przed wojną, w tej chwili zamieszkanych jest jedynie 17.
Do dziś w terenie widoczne są ślady tamtych wydarzeń – ruiny cerkwi, pozostałości domostw, nieczynne cmentarze. Jednym z najważniejszych zabytków jest drewniana cerkiew w Smolniku z 1791 roku, wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Warto również wspomnieć o cerkwi w Chmielu i kirkucie żydowskim w Lutowiskach, gdzie zachowało się około tysiąca macew – milczących świadków wielokulturowej przeszłości tej ziemi.
